Reviseren van een buizenversterker

De techniek van een buizenversterker van een jukebox is “NoNonsense, Back to the Egg” techniek en erg leuk om aan te werken.

Een vintage jukebox versterker van de 40-50er jaren is meestal volledig hardwired opgebouwd en niet zoals tegenwoordig alles op een print gemonteerd. Echte buizen hifi en highend liefhebbers geven nog altijd de voorkeur aan hardwired waarbij de doorverbindingen en componenten direct van de ene verbinding van de buisvoet en aansluiting naar de andere loopt. Jukebox versterkers hebben halverwege jaren ‘50 ook deels een print gekregen.

Wanneer je een jukebox versterker omdraait zie je in ”de bak” allerlei doorverbindingen, draadjes van de transformatoren, condensatoren en weerstanden. Kijk wel uit wanneer je aan een buizenversterker werkt want er worden hoge spanningen gebruikt tot wel 400 Volt.

Hoe ga je beginnen? Je kunt een versterker professioneel laten reviseren of wanneer je handig bent én met een universeelmeter en soldeerbout om kunt gaan kun je dat misschien wel zelf en vind je het nog leuk om te doen ook. Zorg wel eerst voor een schema en componentenlijst van je versterker.

Het meest handige is een servicemanuel, daar staat ook een electrisch schema in van de versterker met een waarden componentenlijst. Daar zie je ook de benodigde spanningen. Je begint eerst om foto’s te maken van de onderkant van de versterker zodat je altijd kunt zien hoe het zat., haal daarvoor eerst de buizen eruit. Daarna maak je het chassis schoon met een reinigingsmiddel. Buizen zijn overigens net zoals vele andere componenten voor een jukebox versterker nog steeds nieuw goed te verkrijgen. Zelfs wanneer de bedrukking of tekst weg is of slecht zijn, er nieuwe afdek platen leverbaar voor vele typen versterkers. Nadat je alles schoon hebt gemaakt ga je de wikkelingen van de voedingstransformator en de uitgangstrafo meten. Eerst kijk je met weerstand meten of er weerstand is. Meet je eindeloze weerstand dan is dat niet goed. Evenmin als dat je meter 0 ohm weerstand aangeeft want dan heb je sluiting.

Meet wel wanneer de draden los zijn en niet ” in het circuit” want dan kunnen de andere componenten een andere meting laten zien.

Wanneer je na het meten weerstand hebt op de trafowikkelingen dan is het goed. Er is meestal een voedingtransformator met diverse aftakkingen, wikkelingen en spanningen. 0 Ohm is natuurlijk niet goed want dat is een sluiting. Je hebt 6,3 V nodig voor de gloeispanning en zo’n 350-380 V voor de buizen aan te sturen. Daarom zit er op de uitgang van een buizenversterker niet direct een luidspreker maar eerst een uitgangstrafo die dit eerst transformeert naar een veel lagere spanning zodat je er een normale luidspreker op kunt aansluiten.

Alhoewel een jukebox luidspreker ook een veldspoel heeft, dit omdat de magneten van vroeger niet sterk genoeg waren en met deze veldspoel die gevoed wordt uit de versterker werkt dat goed.

Dan heb je in een buizenversterker ook nog een choke om het een en ander galvanisch te scheiden. Die moet je ook meten. Alhoewel het wat lastiger is om “Henry” te meten. Je kunt online ook veel informatie en tips vinden wanneer je op het modelnummer van je versterker zoekt.

Je hebt de trafo’s dus gemeten

Oke, je hebt weerstand en ook de spanningen gemeten en dat bleek goed te zijn. Ondertussen heb je de trafo’s en het chassis natuurlijk al mooi schoongemaakt. Dan ga je naar de volgende stap: De geisoleerde draadjes van de trafo checken op verpulveren van de isolatie. Een krimpkous eroverheen is altijd veiliger. De draad die aan de onderkant van de versterker zitten van verbinding naar verbinding. Check of deze goed vast zitten en geen sluiting veroorzaken met het chassis.. Buizenversterkers worden warm en daardoor, tesamen met de leeftijd, is de isolatie vaak niet goed meer. Je ziet vaak isolatie die aan het verpulveren is, dus ons advies is vervang al deze geisoleerdedraden stuk voor stuk. Oude en slecht geisoleerde draden kunnen daarom ook zomaar sluiting maken tegen het chassis. Heb je deze draden vervangen dan ga je de weerstanden (aan één kant losgekoppeld) meten. Voldoet deze niet aan de waarde die je in het schema terug vind dan vervang je deze. Of vervang ze preventief allemaal, dat is natuurlijk het allerbeste.

Doe je dat niet vervang dan in ieder geval wel de anode weerstanden want die meten vaak wel goed maar die veroorzaken ook wel ruis.

Niet alleen door de juiste waarde maar ook het vermogen van de weerstand moet kloppen. Er zitten ook draadgewonden weerstanden bij met flink vermogen. Alle componenten zijn leverbaar, geen probleem. Kijk naar de waarden in het schema en niet bij de versterker, in de afgelopen 60-80 jaar is daar natuurlijk al regelmatig in geknutseld. In de buisvoeten zitten ook vaak slechte contacten.

Reinig deze contacten met een contactreiniger of vervang ze wanneer ze te slecht zijn.

Kies voor een goede contactreiniger. Met een glasfiber reiniger krijg je ze vaak weer goed. Ook schakelaars, contacten en potmeters van een jukebox kun je met een contacteiniger schoonmaken maar gebruik zeker niet teveel en reinig daarna met papier voorzichtig de contacten. Nooit met schuurpapier. Contactreinigers NOOIT gebruiken wanneer de jukebox aanstaat anders kun je wel heel veel verlichting ineens krijgen😀. Je kunt natuurlijk ook ultrasoon reinigen, maar dan wordt eerder gedaan bij een complete jukeboxrevisie omdat je dan vanalles eerst moet demonteren (vooral bij het mechaniek).

Dan komen de grootste boosdoeners, de condensatoren.

Een condensator heeft namelijk een levensduur van zo’n 25 jaar voordat de diëlectrium uitdroogt en de capaciteit veranderd. Condensatoren kunnen ook gaan lekken. Teerballen condensatoren allemaal direct vervangen. Het is ook zomaar aannemelijk dat deze van 40-50-60er jaren al lang geleden een keer vervangen zijn. Het zijn juist de electrolytische condensatoren (elco’s) die slecht worden, gaan lekken en gaan uiteindelijk problemen geven.

Je kunt van vele versterkers een kant en klaar condensator revisie pakket bestellen. Dat is zo’n €60-100. Dat is vaak duurder dan wanneer je het los bestelt, maar het voordeel is dat je het niet hoeft uit te zoeken en dat je zeker de goede componenten hebt. Een condensator wordt ook wel gebruikt voor het ”aanlopen” van een motor. Ook die moet je dus vervangen. Je dient sowieso alle elco’s in de jukebox te vervangen die ouder zijn dan 25 jaar. Laat je niet verleiden om NOS (New Old Stock) elco’s te kopen want die zijn vast al ouder dan 25 jaar. Gewoon nieuwe elko’s erin van een goed merk. B.v. Van Panasonic of Nichicon.

Een condensator kan net zoals de buis zelf ook sluiting geven met alle problemen van dien.

Hoge spanningen, dus kijk goed uit wanneer je aan een buizenversterker werkt. Het zal niet de eerste keer zijn dat een versterker in rook opgaat en veel componenten daardoor beschadigd worden. Je praat over een handjevol condensatoren van pakweg €60 tot €100. Deze condensatoren vervang je stuk voor stuk onderin het chassis van je versterker. Nu zitten er ook een paar voedingscondensatoren op het chassis (aluminium bussen op de versterker). In deze uitvoering zijn ze vaak niet meer te verkrijgen, dus we laten deze zitten voor het optische deel. Het zijn ook weleens dubbele condensatoren. Wat je doet is het volgende, je laat dus de condensator zitten maar sluit deze niet meer aan. Onderin het chassis is meestal wel plek om daar de vervangende condensatoren te plaatsen en aan te sluiten. Of je bouwt het in de huls van de oude condensator.

Zonder een buizentester is het moeilijk om de kwaliteit van je buizen te meten, dus je laat ze meten of je zet er direct een andere buizenset in. Vaak simpel hoor, er is één rectiefier buis die van wisselspanning gelijkspanning maakt zoals een 5U4G of een vergelijkbaar militair type, een voorversterkerbuis die vaak gekapseld zit in een (zwarte) aluminium behuizing om microfonie (rondzingen) tegen te gaan. En dan heb je nog een eindversterker buis, of 2 buizen bij een pushpull opstelling. Pushpull is altijd wel het verhaal want men wilde ook (relatief) veel vermogen hebben.

Bij een pushpull versterker heb je dubbel vermogen i.p.v. een single end versterker met één eindbuis.Een vaak toegepaste buis is bijvoorbeeld een 6L6 die 22 Watt vermogen levert in een enkele single end opstelling. 2 Maal een 6L6 in pushpull opstelling geeft zo’n 44 Watt vermogen. Je vindt in Europese jukeboxen ook wel de El84 eindbuis die 24 Watt in eenen push pull opstelling kan leveren. Tegenwoordig laten puristen deze buis vaak in klasse A werken met een hogere ruststoom, waardoor een 6L6 buis ongeveer 12 Watt kan leveren. Voor een kortere signaalweg en aangesloten op een hoog rendement luidsprekers heeft dit fantastische kwaliteiten. Maar nogmaals bij een jukeboxversterker is dat allemaal oer techniek.

Klinkt je versterker slecht en je naald en element is goed?

Dan is absoluut de waarde van deze condensatoren verlopen en/of de buizen zijn slecht. Klinkt het ongecontroleerd en magertjes of heb je storing tesamen met het geluid? Vervang dan eerst de condensatoren en in ieder geval de verlopen weerstanden om een hoop ellende te voorkomen. Alles eruit knippen en opnieuw opbouwen is uiteindelijk natuurlijk de beste, maar ook de meest complexe en arbeidsintensieve oplossing. Natuurlijk kan een nieuwe naald en/of element ook voor wonderen zorgen. Ik hoor weleens van klanten dat er “jukeboxexperts” zijn die beweren dat zij als enige in Nederland weer kunnen zorgen voor de echte jukeboxsound. Mensen, dit is simpele oertechniek die vroeger nieuw in elkaar gezet werden op de fabriek door mensen die na een uurtje soldeersels versterkers in elkaar zette. Je moet alleen gewoon goede componenten gebruiken, that’s all.

Waarom zeggen wij dit?

Veel jukeboxen zijn inmiddels wel technisch en electronisch aangepakt zoals het reviseren van de buizenversterker. Behalve misschien die exemplaren die al heel lang stilstaan. Wat betreft de slijtage van de condensatoren maakt het niet uit of de jukebox wel of niet gebruikt is. Er zijn in de 80er jaren veel jukeboxen gereviseerd en weer als nieuw gemaakt.

Stel dat is in 1987 gebeurd dan is dat inmiddels nu in 2022 alweer 35 jaar geleden als je begrijpt wat ik bedoel.

Reviseren buizenversterker. Ook gezien de veiligheid geven wij de voorkeur aan het reviseren van een jukebox buizenversterker, maar er is méér. Je moet namelijk voor het beste resultaat weleens spelen met de waardes van de condensatoren om je versterker zo goed mogelijk te laten klinken. Zo weten we bijvoorbeeld wanneer je mkp of mkt condensatoren gebruikt de waardes zo’n 10% lager moeten liggen dan dat er aangegeven is in het schema. Of dat een andere koppelcondensator bij jouw model versterker betere prestaties geeft. Ook zijn er elco’s leverbaar die beter bestand zijn tegen de hitte van een buizenversterker. En waarbij B.v. de fabrikant Mundorf aangeeft dat ze niet uitdrogen. Mundorf is overigens wel een heel stuk kostbaarder.

Ik wil een versterker (laten) reviseren

Reviseren buizenversterker. Het reviseren van een versterker kost ter indicatie zo’n €300-€700 zonder nieuwe buizen en trafo’s.

Dit bedrag is. afhankelijk van het type en hoe grondig je te werk gaat). Een stereo versterker is dubbel uitgevoerd dus duurder in revisie. Kun je het allemaal zelf dan is dit aanmerkelijk goedkoper. Een buizenset is €225-€400 afhankelijk van de types, aantal, kwaliteit en vooral het type. De voedingstrafo en uitgangstrafo defect komt tegenwoordig helaas overigens wel vaker voor, dat heeft natuurlijk alles met de leeftijd (en voltage) te maken.

In de jaren ‘80 was B.v. een Wurlitzer 2000 “slechts” 24 jaar oud en kwam dat bijna niet voor.

Nu zijn we ruim 40 jaar verder en speelt dat inmiddels veel vaker. Ik denk ook wel omdat er in praktijk nog steeds volop jukeboxen draaien met een trafo van 220V naar 115v.

Dat ging overigens prima, alles werd (ook door het frekwentie verschil) warmer maar nu is de spanning geen 220V meer maar 230V en vaker 240V. Dus met een trafo in je jukebox van 220-115 komt er met 240V op het net 125V uit die trafo waardoor motoren e.d. veel te heet worden, de gloeispanning van de buizen 7V is i.p.v. 6,3V en de hoogspanning bijna 400V is waar het 360V moet zijn. Conclusie, dan stook je de buizen op en verkort je de levensduur….van alles.

Reviseren buizenversterker. Stel er is een voedingstrafo defect dan zou ik dat zelf vervangen door nieuwe equivalenten en niet op zoek gaan naar een oud exemplaar. Ook een uitgangstrafo is volop te verkrijgen maar laat je goed adviseren welke je kunt gebruiken in jouw versterker.

Zorg dat er niet meer dan Max. 115V op je jukebox staat anders krijg je problemen! Zorg voor de juiste transformator van 230-240-110V.

Meer weten? Neem gerust eens contact op

Informatie: Jukebox Doc Helmond. Voor revisie en reparatie van vintage jukeboxen van Ami, Filben, Mills, RockOla en Wurlitzer.